(BKTO) - Trong điều kiện nguồn lực NSNN hạn chế, việc giao quyền tự chủ về tài chính giúp tăng tính chủ động, trách nhiệm cho các cơ sở giáo dục đại học công lập (gọi chung là GDĐH), tạo điều kiện để các trường được chủ động cân đối thu chi là yêu cầu cấp thiết hiện nay. Bên cạnh những kết quả rất đáng ghi nhận, việc thực hiện cơ chế tự chủ tài chính tại các đơn vị còn bộc lộ nhiều bất cập, đặc biệt là cơ cấu chi như hiện nay chưa tạo động lực cho các trường bứt phá.

Chi thường xuyên còn lớn, nặng nuôi bộ máy

Hiện nay, vấn đề tự chủ tài chính GDĐH được quy định tại Luật GDĐH sửa đổi, bổ sung năm 2018 và Nghị định số 99/NĐ-CP hướng dẫn thi hành Luật GDĐH. Tuy nhiên, do chưa có hướng dẫn cụ thể về vấn đề này nên Nghị định số 16/2015/NĐ-CP của Chính phủ quy định cơ chế tự chủ của đơn vị sự nghiệp công lập và Nghị quyết số 77/NQ-CP của Chính phủ về thí điểm đổi mới cơ chế hoạt động đối với các cơ sở GDĐH công lập giai đoạn 2014-2017 (Nghị quyết 77) đến nay vẫn là cơ sở pháp lý quan trọng nhất đối với các trường tự chủ.  

Thực hiện tự chủ, các trường ĐH đã chủ động điều chỉnh cơ cấu chi theo mục tiêu nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo (GD&ĐT), nâng tỷ lệ chi trực tiếp cho hoạt động đào tạo thông qua việc ổn định, nâng cao thu nhập cho giảng viên; giảm gánh nặng chi cho NSNN. Theo số liệu tổng hợp của Bộ GD&ĐT, giai đoạn 2013-2014 (trước tự chủ) và giai đoạn 2015-2016 (sau tự chủ) của 10 trường được giao thí điểm tự chủ theo Nghị quyết 77, về cơ cấu nguồn chi, tổng chi từ NSNN cho hoạt động thường xuyên và không thường xuyên (không bao gồm chi vốn đầu tư xây dựng cơ bản) giảm 8,3% so với trước tự chủ, từ 375 tỷ đồng xuống còn 344 tỷ đồng; chi sự nghiệp tăng gần 4%, từ 3.681 tỷ đồng lên 4.293 tỷ đồng; chi dịch vụ giảm khoảng 0,6%, từ 930 tỷ đồng còn 924 tỷ đồng. Các mục chi tăng mạnh vào đầu tư, mua sắm trang thiết bị, chính sách học bổng, tài trợ, viện trợ và hoạt động tư vấn, nghiên cứu khoa học.

Cũng theo Bộ GD&ĐT, từ giai đoạn 2013-2014 đến giai đoạn 2017-2018, tỷ lệ chi cho con người tại các trường tăng từ 49% lên 55% trong tổng cơ cấu chi; chi nghiệp vụ chuyên môn tăng từ 39% lên 43%; các khoản chi khác được cắt giảm từ 12% còn 2%. Ngoài ra, việc thực hiện cơ chế tự chủ đã giúp nhiều trường ĐH chủ động tiếp cận các nguồn vốn ngoài ngân sách như vay vốn của các ngân hàng thương mại, quỹ kích cầu hoặc sử dụng quỹ phát triển hoạt động sự nghiệp để đầu tư cơ sở hạ tầng, trang thiết bị và nâng cao chất lượng dịch vụ, đáp ứng nhu cầu dạy và học ngày càng cao của người dân... Những con số trên đây đã cho thấy chuyển biến tích cực trong cơ cấu nguồn chi, các mục chi của các cơ sở GDĐH sau tự chủ. Kết quả này cũng được KTNN ghi nhận, đánh giá qua công tác kiểm toán.

Bên cạnh những kết quả đạt được, thực tiễn triển khai cho thấy, công tác quản lý nguồn chi tại các cơ sở GDĐH còn bộc lộ nhiều bất cập, như chưa có quy định, hướng dẫn cụ thể về cơ cấu các khoản chi. Mặt khác, mặc dù tỷ lệ chi cho nghiệp vụ chuyên môn đã tăng song về cơ bản, nguồn chi thường xuyên để duy trì hoạt động của bộ máy vẫn chiếm tỷ trọng lớn.  

Cần tiếp tục đổi mới cơ cấu chi

Từ kết quả kiểm toán, KTNN đã kiến nghị nhiều giải pháp nhằm khắc phục những mặt còn hạn chế trong quản lý nguồn chi, góp phần nâng cao chất lượng đào tạo GDĐH mà Đảng, Nhà nước đã đề ra. Cụ thể, cần sớm xây dựng hành lang pháp lý đầy đủ và phù hợp để thực hiện cơ chế tự chủ, tránh tình trạng chồng chéo, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho việc thực hiện tự chủ, đặc biệt là tự chủ nguồn thu lẫn chi. Bộ GD&ĐT cần sớm nghiên cứu, hoàn thiện, báo cáo Chính phủ xem xét ban hành khung quy định tỷ lệ các nội dung chi từ nguồn thu học phí, lộ trình tăng học phí phải gắn với trách nhiệm nâng cao chất lượng đào tạo, cân đối giữa các khoản chi vừa đảm bảo chính sách hỗ trợ người tài, vừa thực hiện được mục tiêu nâng cao chất lượng đào tạo. 

Qua thực tiễn triển khai của đơn vị, bà Lê Thị Thúy Hà (Học viện Ngân hàng) chỉ ra những bất cập chung làm ảnh hưởng đến nguồn chi, cơ cấu chi hiện nay của các cơ sở GDĐH. Cụ thể, dù là tự chủ tài chính nhưng các trường khi sử dụng kinh phí của mình vẫn phải tuân thủ theo các tiêu chuẩn kỹ thuật, định mức kinh tế, tiêu chuẩn ngành nghề hiện hành. Đặc biệt, khi thực hiện dự án đầu tư bằng kinh phí của mình thì các trường vẫn phải lập kế hoạch đầu tư trung hạn, dài hạn trình cơ quan có thẩm quyền phê duyệt theo quy định của Luật Đầu tư công. “Việc đầu tư mua sắm tài sản cố định phục vụ cho việc giảng dạy, thực hành trong năm học không được tính là chi phí thường xuyên, không được dùng nguồn thu học phí để chi trả là rất vướng mắc” - bà Hà cho biết.

Mặt khác, khi Nhà nước điều chỉnh mức lương tối thiểu thì các trường phải tự đảm bảo các nguồn sự nghiệp để tiến hành nâng lương cho cán bộ, giảng viên. Do đó, các trường sẽ phải cắt giảm các nguồn chi cho hoạt động đào tạo để bù đắp khoản tiền lương tăng thêm, gây ảnh hưởng đến chất lượng đào tạo.

Trong khi đó, đại diện đến từ Hiệp hội Các trường đại học, cao đẳng Việt Nam cho rằng, do chưa có quy định cụ thể việc chuyển tiếp từ giai đoạn thí điểm tự chủ theo Nghị quyết 77 sang giai đoạn thực hiện chính thức, chưa có hướng dẫn cụ thể về tự chủ khi xác định các mức chi tiêu cho các hoạt động nghiên cứu khoa học, xây dựng chương trình đào tạo gây khó khăn cho việc đầu tư của các trường khi thực hiện tự chủ. Do đó, bên cạnh việc sớm ban hành quy định hướng dẫn cho các trường tự chủ, cần có quy định các trường tự chủ chi thường xuyên, thì cơ quan chủ quản không được quyền can thiệp vào cơ cấu tổ chức, phương án tài chính, tổ chức đào tạo của nhà trường. Khi đó, các trường sẽ hoạt động dưới sự giám sát của hội đồng trường, cơ quan quản lý nhà nước, cơ quan giám sát và chịu trách nhiệm giải trình, công khai, minh bạch trước người học, xã hội... Đây chính là những giải pháp quan trọng cần làm ngay sau, khi Luật GDĐH sửa đổi đã có hiệu lực để các trường có thể bước sang giai đoạn tự chủ cao hơn.
 

Tổng hợp số liệu chi sự nghiệp đào tạo theo kết quả cuộc kiểm toán chuyên đề về Thực hiện cơ chế tự chủ tại các trường ĐH công lập giai đoạn 2016-2018 cho thấy, các khoản chi cho con người chiếm từ 55 - 65% tổng chi, trong khi đó, các khoản chi nhằm nâng cao chất lượng chương trình đào tạo, nghiên cứu khoa học, học bổng, đầu tư cơ sở vật chất, là những nội dung rất quan trọng tạo nên tiềm lực phát triển và vị thế của các trường ĐH chưa được quan tâm đúng mức.