(BKTO) - Năm 2018, KTNN đã thực hiện kiểm toán Chuyên đề Các dự án sử dụng vốn ODA và vốn vay ưu đãi. Qua kiểm toán, cùng với việc kiến nghị xử lý tài chính 21.725 tỷ đồng, KTNN đã chỉ ra nhiều vấn đề bất cập trong triển khai các dự án này.

Nhiều ràng buộc bất lợi trong đàm phán, ký kết

Theo KTNN, hầu hết các dự án sử dụng vốn ODA và vốn vay ưu đãi đều được các nhà tài trợ đánh giá hiệu quả sau khi hoàn thành dự án. Tuy nhiên, qua kiểm toán các dự án cho thấy hiệu quả sử dụng chưa tương xứng, chất lượng công trình chưa cao, công nghệ chưa thực sự tiên tiến, chưa tương xứng với nguồn lực đầu tư…

Cụ thể, KTNN chỉ rõ, việc đàm phán, ký kết hiệp định vay vốn gặp những ràng buộc bất lợi dẫn đến phải chỉ định thầu cho nhà thầu nước ngoài. Điển hình như Dự án Cát Linh - Hà Đông phải chỉ định thầu cho nhà thầu Trung Quốc 13.751 tỷ đồng, chiếm 77% tổng mức đầu tư.
Bên cạnh đó, các dự án sử dụng hàng hoá, dịch vụ có nguồn gốc từ bên cho vay, sử dụng tư vấn quốc tế với chi phí cao. Đơn cử, Dự án Xây dựng tuyến đường sắt đô thị số 1 TP. HCM, tuyến Bến Thành - Suối Tiên sử dụng hàng hoá, dịch vụ có nguồn gốc Nhật Bản từ 30% trở lên, nhà thầu chính phải là nhà thầu Nhật Bản. Về chi phí tư vấn, Dự án Đầu tư tuyến đường nối đường cao tốc Hà Nội - Hải Phòng và đường cao tốc Cầu Giẽ - Ninh Bình đã sử dụng tư vấn quốc tế với chi phí gấp 8,5 lần tư vấn trong nước; Dự án Đầu tư xây dựng cầu Vĩnh Thịnh trên Quốc lộ 2C gấp 7,8 lần tư vấn trong nước. Tương tự, chi phí cho Dự án Cải thiện môi trường nước TP. HCM, lưu vực Kênh Tàu Hũ - Bến Nghé - Đôi - Tẻ, giai đoạn 2 cao gấp 10 lần; Dự án Đầu tư xây dựng tuyến Lộ Tẻ - Rạch Sỏi gấp 11 lần...

Kết quả kiểm toán cũng chỉ ra việc các dự án thanh toán phần nội tệ bằng tiền nước ngoài đã làm tăng chi phí dự án. Đồng thời, việc phê duyệt văn kiện còn hạn chế, có tình trạng phải hủy bỏ hoặc giá trị thực hiện thấp và phải điều chỉnh, bổ sung Hiệp định. Như trường hợp Dự án Hỗ trợ đối tác công tư, thời gian thực hiện 2012-2018 nhưng đến nay mới thực hiện được 1%. Hay Dự án Quỹ chuẩn bị và thực hiện dự án (PPSSF) thời gian thực hiện 2013-2019, nhưng qua 4 năm mới thực hiện được 3% (tổng mức đầu tư chưa sử dụng 66,5 triệu USD). Thậm chí như Dự án “Hiện đại hóa quản lý thuế” không thực hiện được, phải hủy bỏ...

Trong đàm phán hợp đồng các dự án cũng có nhiều điều khoản bất lợi. Điển hình như Dự án Đường sắt đô thị Bến Thành - Suối Tiên thay đổi tỷ lệ thực hiện bảo lãnh thực hiện hợp đồng từ 10% xuống 5% và trong bảo hành từ 10% xuống 3%; thay đổi tỷ lệ giữ lại khi thanh toán từ 10% xuống 5%; cho phép nhà thầu đưa ra yêu cầu về chi phí khi gia hạn thời gian thực hiện hợp đồng, chấp thuận đơn giá nếu phải gia hạn tiến độ; ấn định khoản chi phí gián tiếp là 29% cho các hạng mục phát sinh; chưa xem xét điều chỉnh các đơn giá dự thầu cao bất thường…

Kết quả kiểm toán cũng cho thấy, việc các dự án kiểm soát tỷ giá chưa tốt đã làm tăng số nhận nợ. Cụ thể như Dự án Cải thiện môi trường nước TP. HCM, lưu vực Kênh Tàu Hũ - Bến Nghé - Đôi - Tẻ, giai đoạn 2. Trong cùng một ngày, tỷ giá mua Yên Nhật (theo công bố của Ngân hàng Thương mại cổ phần Ngoại thương Việt Nam - Vietcombank) thông báo cho JICA thấp hơn tỷ giá mua Yên Nhật chuyển khoản trên thị trường tự do của Vietcombank (niêm yết công khai trên website của Vietcombank); điều này làm tăng số tiền nhận nợ tương đương 55,18 tỷ đồng. Vấn đề này cũng được KTNN chỉ ra khi kiểm toán Chuyên đề ODA giai đoạn 2015-2017 tại Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Giao thông vận tải, Bộ Tài nguyên và Môi trường, Dự án Xây dựng đường cao tốc Bến Lức - Long Thành…

Bên cạnh đó, việc lựa chọn phương thức thanh toán tại một số dự án chưa đảm bảo tính kinh tế; thanh toán thuế Giá trị gia tăng sai quy định, không đúng Hiệp định. Có dự án hạch toán phần trả nợ gốc, phí cam kết, phí quản lý vào chi phí đầu tư; nộp thuế bằng tiền vốn vay không tuân thủ Hiệp định.

Ngoài ra, qua kiểm toán cho thấy chưa có quy định cụ thể về mức lương, nhu cầu, mức độ cần thiết trong việc thuê chuyên gia tư vấn quốc tế, trong khi chi phí này rất lớn. Chẳng hạn, chuyên gia tư vấn thiết kế 20.000 - 25.000 USD/tháng, chuyên gia trong nước trung bình 2.000 USD/tháng. Tại Dự án Đường sắt đô thị Cát Linh - Hà Đông, tư vấn giám sát do bên tài trợ vốn chỉ định mà phía Việt Nam không thể thay thế.

Giải ngân chậm, đội vốn lớn

Qua kiểm toán, KTNN cũng chỉ rõ, nhiều dự án phê duyệt, sử dụng vốn vay chi thường xuyên. Cùng với đó, nhiều dự án chưa giải ngân hết kế hoạch vốn. Cụ thể, Dự án Xây dựng tuyến đường sắt đô thị số 1 TP. HCM, tuyến Bến Thành - Suối Tiên năm 2018 kế hoạch vốn nước ngoài giải ngân 0%, vốn đối ứng giải ngân 5,82%; Dự án Cải thiện môi trường nước TP. Huế kế hoạch vốn các năm không sử dụng hết phải hủy bỏ 6.369,2/8.297,3 tỷ đồng tương ứng 76,8%, trong đó vốn nước ngoài hủy bỏ 6.198,3/7.931,7 tỷ đồng, tương ứng 78,1%...

Bên cạnh đó là tình trạng giải ngân chậm, như Dự án Chăm sóc sức khỏe nhân dân các tỉnh Tây Nguyên - giai đoạn 2, năm 2015, giải ngân vốn ODA đạt 4,41%, năm 2016 đạt 60,3%, vốn đối ứng đạt 56,2%; đến ngày 31/12/2017 giải ngân đạt khoảng 30% kế hoạch vốn. Đồng thời, có dự án giải ngân sai cơ cấu vốn, giải ngân đạt tỷ lệ thấp trong khi Hiệp định đã hết hiệu lực (Dự án Cải thiện môi trường nước TP. HCM, lưu vực Kênh Tàu Hũ - Bến Nghé - Đôi - Tẻ, giai đoạn 2, khi 2 Hiệp định hết hiệu lực chỉ đạt tỷ lệ giải ngân 43,8% (6.450 triệu Yên Nhật/14.726 triệu Yên Nhật) làm phát sinh phí cam kết 40,9 triệu Yên Nhật (tương đương 7,9 tỷ đồng) phải sử dụng nguồn vốn ngân sách địa phương chi trả).

Cũng theo đánh giá của KTNN, nhiều dự án điều chỉnh quy mô, giá trị điều chỉnh lớn so với phê duyệt lần đầu. Chẳng hạn như Dự án Nâng cao an toàn cầu đường sắt trên tuyến Hà Nội - TP. HCM điều chỉnh 3 lần, tăng 6.812 tỷ đồng (tương đương 275,61%) so với tổng mức đầu tư ban đầu; Dự án Xây dựng tuyến đường sắt đô thị số 1 TP. HCM, tuyến Bến Thành - Suối Tiên điều chỉnh tăng tổng mức đầu tư hơn 29.937 tỷ đồng (tương đương 172,2%).

Đặc biệt, có tình trạng điều chỉnh dự án có các tiêu chí quan trọng quốc gia khi chưa báo cáo Thủ tướng Chính phủ để xem xét và chỉ đạo xin chủ trương của Quốc hội. Điển hình là Dự án Đường sắt đô thị Cát Linh - Hà Đông, Bộ Giao thông vận tải lập, thẩm định, phê duyệt điều chỉnh dự án, điều chỉnh tổng mức đầu tư từ 8.770 tỷ đồng lên 18.001 tỷ đồng (tăng 9.231 tỷ đồng, tương đương 205,27%) khi chưa báo cáo Thủ tướng Chính phủ để xem xét và chỉ đạo xin chủ trương của Quốc hội. Ngoài ra, một số dự án điều chỉnh dự án không đúng thẩm quyền, chưa đảm bảo quy định.
 

Qua kiểm toán 9 chương trình, 23 dự án, KTNN đã kiến nghị xử lý tài chính 21.725 tỷ đồng, trong đó, thu hồi nộp NSNN 293 tỷ đồng; giảm thanh toán 1.048 tỷ đồng; xử lý khác 20.383 tỷ đồng.