(BKTO) - Hiện nay, các công ty kiểm toán độc lập đang chịu sức ép ngày càng lớn. Một mặt là do quy mô và số lượng giao dịch của các DN ngày càng tăng cao với tính chất ngày càng phức tạp; mặt khác, các yêu cầu của cơ quan quản lý, của công chúng cũng đòi hỏi kiểm toán viên (KTV) phải tích cực hơn.

Nền tảng pháp lý của phương pháp kiểm toán dựa trên rủi ro 

Phương pháp kiểm toán dựa trên rủi ro hướng đến các mục tiêu cơ bản sau: 

Các thủ tục kiểm toán được xây dựng đầy đủ và phù hợp để phát hiện rủi ro trọng yếu; Giảm thiểu khả năng mục tiêu kiểm toán không được đáp ứng do hạn chế về nguồn lực, kiểm tra 100% giao dịch nhưng không phát hiện thấy rủi ro; Nguồn lực kiểm toán sẽ được chú trọng vào các nội dung có thể chứa đựng nhiều sai sót trọng yếu; Nâng cao tính hiệu quả và đảm bảo chất lượng của cuộc kiểm toán. 

Trong các mục tiêu này, cần lưu ý đến mục tiêu nguồn lực kiểm toán có thể chú trọng vào các nội dung chứa đựng nhiều sai sót trọng yếu. Đây chính là mục tiêu xuyên suốt của toàn bộ quá trình kiểm toán. Trong điều kiện khối lượng giao dịch có tính chất phức tạp, ứng dụng công nghệ thông tin rộng rãi thì việc KTV tập trung nguồn lực là quan trọng nhất. 

Để thực hiện kiểm toán dựa trên rủi ro, Hệ thống Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam cũng đã có những hướng dẫn rất cụ thể. Trong lần phát hành gần đây nhất, các chuẩn mực này gần như đã tuân thủ với các chuẩn mực kiểm toán quốc tế. 

Về mặt tổng thể, Ernst&Young (E&Y) đã có:

Chuẩn mực kiểm toán số 200 - Mục tiêu tổng thể của KTV và DN kiểm toán khi thực hiện kiểm toán theo chuẩn mực kiểm toán Việt Nam; Chuẩn mực kiểm toán số 240- Trách nhiệm của KTV liên quan đến gian lận trong quá trình kiểm toán BCTC; Chuẩn mực kiểm toán số 250- Xem xét tính tuân thủ pháp luật và các quy định trong kiểm toán BCTC; Chuẩn mực kiểm toán số 315- Xác định và đánh giá rủi ro có sai sót trọng yếu thông qua hiểu biết về đơn vị được kiểm toán và môi trường của đơn vị; Chuẩn mực kiểm toán số 320- Mức trọng yếu trong lập kế hoạch và thực hiện kiểm toán; Chuẩn mực kiểm toán số 330- Biện pháp xử lý của KTV đối với rủi ro đã đánh giá. 

Như vậy, nền tảng pháp lý là tương đối rõ ràng và phương pháp kiểm toán của E&Y nói chung được xây dựng nhằm mục tiêu xác định, đánh giá các rủi ro, đồng thời xử lý các rủi ro trong quá trình kiểm toán. Theo đó, phương pháp kiểm toán tổng thể của E&Y được áp dụng trên toàn cầu có tên là EY GAM. Việc xác định và đánh giá rủi ro chiếm một phần rất lớn trong tổng thời gian thực hiện cuộc kiểm toán. Ngoài ra, E&Y cũng đánh giá rủi ro xuyên suốt trong quá trình kiểm toán, từ đó dẫn đến bước thứ ba là thực hiện kiểm toán.

Chi tiết hơn, trong các bước xác định, đánh giá và xử lý rủi ro, việc đầu tiên phải làm là tìm hiểu hoạt động kinh doanh của DN. Đây là phương pháp quan trọng nhất và kết thúc bằng bước xác định được các rủi ro do gian lận. Trong đánh giá rủi ro, điều quan trọng nhất là lập được ma trận đánh giá rủi ro. Cuối cùng, dựa trên các rủi ro đã được đánh giá, xác định, E&Y sẽ có phương pháp kiểm toán, thủ tục kiểm toán đáp ứng các yêu cầu đặt ra.

Việc xác định rủi ro được thực hiện như thế nào?

E&Y sẽ dựa trên các nhân tố ảnh hưởng chung và các nhân tố có thể ảnh hưởng trực tiếp để tìm hiểu hoạt động kinh doanh của DN. Trong đó, chúng tôi dành nhiều thời gian cho việc xác định đặc điểm hoạt động sản xuất, kinh doanh, bởi rủi ro kinh doanh sẽ dẫn tới các rủi ro khác trên BCTC. Quá trình xác định rủi ro cũng dựa vào việc tìm hiểu hệ thống kiểm soát nội bộ của DN, bao gồm: môi trường kiểm soát, quy trình đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát và quan trọng nhất là hệ thống thông tin.

Trong điều kiện hiện tại, DN thường áp dụng hệ thống quản trị nguồn nhân lực ERP rất rộng rãi, đồng thời nhiều thủ tục đã được số hóa nên việc tìm hiểu hệ thống thông tin của DN rất quan trọng. Dựa trên quy mô và mức độ phức tạp trong hoạt động của DN, E&Y còn thực hiện các thủ tục phân tích trong giai đoạn lập kế hoạch, bao gồm phân tích các chỉ số tài chính đơn giản cũng như các chỉ số phức tạp như: xu hướng, cơ cấu… E&Y sử dụng Phần mềm YE Helix để chiết xuất trực tiếp thông tin từ phía các DN với khả năng xử lý tới khoảng 60 triệu giao dịch tại cùng một thời điểm. 

Bên cạnh đó, việc xác định rủi ro không thể không đề cập đến rủi ro do gian lận, đặc biệt là trong môi trường kinh doanh của Việt Nam. E&Y thường tập trung vào các yếu tố dẫn tới rủi ro gian lận để đánh giá mức độ của rủi ro. Sau khi đã xác định được rủi ro gian lận, các bước đánh giá rủi ro cũng được thực hiện và đưa ra theo 2 cấp độ: Một là, cấp độ tổng thể BCTC; Hai là, cấp độ cơ sở dẫn liệu (dựa trên từng tài khoản trọng yếu trên BCTC, đó là những tài khoản có giá trị số dư lớn hoặc là các rủi ro đặc biệt do tính chất của tài khoản).

Hoạt động đánh giá rủi ro được bắt đầu từ việc đánh giá các tài khoản trọng yếu trên BCTC, đó là những tài khoản có giá trị số dư lớn hoặc rủi ro đặc biệt do tính chất của tài khoản. Ví dụ, các tài khoản có nhiều ước tính, các tài khoản có tính tuân thủ cao… Để hiểu được rủi ro của các tài khoản đó lớn như thế nào, E&Y thường xác định và tìm hiểu những chu trình kinh doanh quan trọng. Thông thường một DN có 5 chu trình kinh doanh lớn, như: chu trình thu - chi tiền; chu trình doanh thu; chu trình hàng tồn kho; chu trình tài sản cố định… Khi gắn được các tài khoản với các chu trình, chúng ta sẽ có điều kiện tìm hiểu rõ hơn các rủi ro liên quan.

Sau đó, các KTV của E&Y sẽ xác định rủi ro với từng cơ sở dẫn liệu quan trọng, từ đó xác định các thủ tục kiểm soát chính mà DN đang sử dụng để hạn chế các rủi ro đó. Câu chuyện đặt ra là DN đã kiểm soát như vậy thì phần rủi ro còn lại như thế nào? E&Y sẽ sử dụng ma trận đánh giá rủi ro dựa trên rủi ro kinh doanh và rủi ro kiểm soát. Nếu rủi ro kinh doanh là cái mà cả DN và KTV không kiểm soát được thì rủi ro kiểm soát là cái có thể kiểm soát được. Nếu DN đã kiểm soát tốt thì KTV có thể dựa nhiều hơn vào các kiểm soát này để đưa ra các thủ tục kiểm soát… 

Trong một cuộc kiểm toán, KTV phải thực hiện những thủ tục gì để đạt được mức tin cậy lên tới 95%? - đây là một tiêu chí mang tính định tính mà E&Y hướng tới. Muốn vậy, E&Y phải thực hiện các thủ tục về kiểm soát, các thủ tục cơ bản và các thủ tục kiểm toán khác. Sau khi đã có các bước kiểm tra, kiểm soát cơ bản, bước tiếp theo là tổng hợp và đánh giá kết quả kiểm toán. Đây là bước cuối cùng để xử lý các rủi ro đã phát hiện và đánh giá để đưa ra kết luận kiểm toán.

Để có một phương pháp kiểm toán BCTC dựa trên rủi ro, phải có 3 nhân tố rất quan trọng: Một là, chương trình kiểm toán (có thể có chương trình mẫu, sau đó được sửa đổi cho phù hợp với từng đơn vị được kiểm toán); Hai là, chuẩn mực kiểm toán, hệ thống mẫu biểu để đảm bảo thông tin được đưa vào đầy đủ, phù hợp nhất và tiết kiệm thời gian cho các KTV; Ba là, hệ thống công nghệ thông tin (phần mềm kiểm toán trợ giúp cho KTV trong quá trình thực hành các thủ tục kiểm toán).

Vấn đề xác định mức trọng yếu trong báo cáo tài chính (BCTC) 

Xác định mức trọng yếu là công việc khó khăn nhất trong phương pháp kiểm toán, không chỉ với KTNN mà với cả Big Four. Trong Big Four luôn có kỳ soát xét chất lượng hàng năm, và E&Y các nước khác cũng đến Việt Nam để kiểm tra chất lượng kiểm toán của E&Y Việt Nam. Việc xác định mức trọng yếu luôn là chủ đề mà đoàn kiểm tra thảo luận đầu tiên, bởi mức trọng yếu mang tính chất quyết định toàn bộ kết luận của cuộc kiểm toán.

Quá trình xác định mức trọng yếu liên quan đến việc xét đoán rất chủ quan của người thực hiện cuộc kiểm toán. Mặc dù ý kiến là do tập thể đưa ra, nhưng quyết định cuối cùng vẫn do trưởng đoàn. Trưởng đoàn sẽ quyết định việc dựa trên tiêu chí nào để đánh giá, bởi trên BCTC có rất nhiều tiêu chí như tổng tài sản, tổng công nợ, tài sản thuần, doanh thu, lợi nhuận… Sau khi lựa chọn được tiêu chí thì tỷ lệ % sẽ là bao nhiêu. Các công ty Big Four không đưa ra một con số cụ thể mà thường là một khoảng % và trưởng đoàn sẽ quyết định mức % đó.

Chính vì thế, cái khó trong xác định mức trọng yếu là xác định tiêu chí, sau đó là khung và cuối cùng là phải có những hướng dẫn để áp dụng các tiêu chí vào khung một cách cụ thể nhất. Việc này dựa trên kinh nghiệm nhiều hơn là lý thuyết, định lượng. Thông thường, có một cơ chế tham vấn để nếu không dùng tiêu chí thông thường lựa chọn mức độ trọng yếu thì sẽ tham vấn với ban kỹ thuật quốc gia (thậm chí là ban kỹ thuật của khu vực). Cơ chế tham vấn sẽ đảm bảo cho đánh giá của KTV phụ trách cuộc kiểm toán không vượt quá xa ngưỡng thông thường có thể chấp nhận được.

Còn các hướng dẫn cụ thể thì thông thường được thay đổi hàng năm. Các tỷ lệ %, các tiêu chí ưu tiên chọn lựa cũng thường xuyên thay đổi tùy theo ngành nghề và mức độ hình thành, thời gian tồn tại của DN, thậm chí là tùy theo quốc gia mà DN đó thực hiện.