(BKTO) -


Lựa chọn chủ đề kiểm toán hay việc quyết định “kiểm toán cái gì” là bước đầu tiên quan trọng trong quá trình thực hiện một cuộc KTHĐ. Chủ đề kiểm toán thường là yếu tố bao trùm nhất, không nhất thiết chỉ giới hạn trong các chương trình, các đơn vị, các nguồn công quỹ hoặc các thể chế nào đó mà có thể bao gồm các hoạt động (với sản phẩm đầu ra, kết quả và ảnh hưởng của hoạt động đó) hoặc các tình huống sẵn có (kể cả nguyên nhân và hậu quả). Việc xác định cuộc KTHĐ nào sẽ được tiến hành là một phần trong quá trình lập kế hoạch chiến lược của cơ quan kiểm toán tối cao.

Kế hoạch chiến lược này sẽ đưa ra thông tin và các chủ đề kiểm toán dự kiến thực hiện trong vòng 3-5 năm tới với thuyết minh về tiêu chí lựa chọn, thứ tự ưu tiên và thời gian dự kiến thực hiện các chủ đề này. Việc lựa chọn chủ đề KTHĐ phải đảm bảo phù hợp với mục tiêu ưu tiên của cơ quan kiểm toán, phù hợp với nguồn lực hiện có, đồng thời phản ánh kịp thời những vấn đề đang được công chúng quan tâm là rất quan trọng, cần phải được xem xét kỹ lưỡng, thận trọng. 


Lựa chọn các chủ đề KTHĐ tiềm năng theo Chuẩn mực kiểm toán

Theo Chuẩn mực kiểm toán nhà nước số 3000 - Hướng dẫn KTHĐ, việc lựa chọn danh mục các chủ đề KTHĐ tiềm năng trong kế hoạch chiến lược KTHĐ cần tiến hành các bước sau:

Đầu tiên, việc lựa chọn chủ đề KTHĐ phải dựa trên cơ sở “mục đích và mục tiêu chiến lược KTHĐ”,  nói cách khác chính là các mối quan tâm trong dài hạn liên quan đến loại hình KTHĐ cũng như việc cải thiện trong khu vực công. Đó có thể là việc góp phần hiện đại hóa nền hành chính công và tập trung đối với các chương trình, dự án của Chính phủ có các vấn đề về tính hiệu quả. Một số cơ quan kiểm toán tối cao có thể lựa chọn các chủ đề kiểm toán trong  phạm vi cụ thể nhất định như: kiểm toán các vấn đề môi trường, kiểm toán các vấn đề nợ công... Một số khác có thể chỉ tập trung vào các bộ ngành cụ thể và hiệu quả hoạt động của đơn vị đó so với các mục tiêu liên quan đến tính kinh tế, hiệu quả và hiệu lực mà họ đã đề ra. Mục tiêu chiến lược giúp đưa ra định hướng về phạm vi KTHĐ sẽ thực hiện cũng như thông tin rủi ro về các lĩnh vực được xem xét. 

Thứ hai, danh mục lĩnh vực KTHĐ tiềm năng được đưa ra trên cơ sở xem xét về môi trường hoạt động của khu vực công. Nguồn tài liệu giúp cung cấp thông tin về môi trường hoạt động của khu vực công thường rất rộng nhưng có thể tập trung vào các tài liệu như: kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn và hằng năm; dự toán ngân sách nhà nước hằng năm; báo cáo tiến độ các chương trình, dự án; báo cáo của các cơ quan Chính phủ, địa phương hằng năm; các báo cáo kiểm toán và báo cáo kiểm tra thực hiện kiến nghị trước đây; các phiên thảo luận và chất vấn của Quốc hội; các chủ đề mang tính thời sự được đăng tải trên các phương tiện thông tin truyền thông... Lĩnh vực kiểm toán tiềm năng có nhiều rủi ro sẽ là phạm vi rộng để lựa chọn các chủ đề kiểm toán tiềm năng.  

Thứ ba, lựa chọn chủ đề KTHĐ tiềm năng trên cơ sở đánh giá rủi ro, xem xét giá trị lợi ích mang lại và cân đối nguồn lực hiện có. Việc đánh giá rủi ro được thực hiện trong phạm vi các lĩnh vực kiểm toán tiềm năng để từ đó đưa ra lựa chọn về các chủ đề trong cùng lĩnh vực. Kết quả đánh giá phụ thuộc phần lớn vào số lượng và chất lượng thông tin có được ở thời điểm khảo sát; thông thường là bị giới hạn do khả năng dự báo cho tương lai từ 3-5 năm là khó khăn.

Bên cạnh đó, việc lựa chọn các chủ đề kiểm toán tiềm năng phải trên cơ sở tập trung vào những cuộc kiểm toán sẽ mang lại giá trị tối đa trách nhiệm giải trình, tính kinh tế, tính hiệu quả và tính hiệu lực đồng thời phải đảm bảo phù hợp với nguồn lực của KTNN. Việc thuyết minh về thời gian và nguồn lực thực hiện kiểm toán dự kiến là một phần yêu cầu phải có trong kế hoạch chiến lược KTHĐ, trong đó tập trung xem xét đối với các vấn đề như: năng lực hiện có của kiểm toán viên và khả năng phát triển nghề nghiệp của họ; khả năng thực hiện cuộc kiểm toán trong trường hợp bị giới hạn về thời gian; khả năng trùng thời gian kiểm tra của các cơ quan thanh tra, kiểm tra; khả năng ảnh hưởng đến hoạt động của các đơn vị có liên quan.

Thứ tư, sắp xếp thứ tự ưu tiên của các chủ đề KTHĐ tiềm năng trong danh mục trên cơ sở phân tích, đánh giá và chấm điểm theo các tiêu chí sẵn có (như: Tính thời sự; tác động dự kiến của cuộc kiểm toán hay giá trị tăng thêm từ cuộc kiểm toán; mức độ rủi ro; tầm quan trọng; quy mô tài chính; mức độ thanh tra, kiểm tra, kiểm toán trước đây). Tính thời sự có thể được xem xét dưới nhiều góc độ, chẳng hạn như sự quan tâm từ công chúng, dư luận hay yêu cầu, mức độ quan tâm từ Quốc hội và Chính phủ. Mức độ rủi ro là xem xét khả năng nghi ngờ về tính kinh tế, hiệu quả, hiệu lực thấp có ảnh hưởng đến công chúng hoặc có tác động lớn đến một nhóm công dân; dấu hiệu của rủi ro có thể là việc không có các hành động quản lý đối với các yếu kém được chỉ ra, phản ánh tiêu cực từ công chúng, Quốc hội, có sự thay đổi lớn về nhân sự, không đạt mục tiêu đề ra, nhiều yếu kém trong hệ thống kiểm soát nội bộ... Tầm quan trọng cần được xem xét không chỉ đối với khía cạnh tài chính (quy mô tài chính) mà còn ở khía cạnh chính trị, xã hội.

Cuối cùng, chủ đề KTHĐ được phê duyệt với kế hoạch chiến lược và được rà soát, xem xét lại hằng năm nhằm đảm bảo tính phù hợp của kế hoạch với các điều kiện đã thay đổi trong giai đoạn đó. Chuẩn mực khẳng định, Tổng KTNN là người phê duyệt kế hoạch chiến lược KTHĐ và các chủ đề tiềm năng dự kiến thực hiện trong 3-5 năm tới. Tuy nhiên, việc lựa chọn chủ đề KTHĐ có thể thực hiện theo hai cách tiếp cận, đó là “từ dưới lên” nghĩa là các kiểm toán viên tại các đơn vị tham gia lựa chọn, đề xuất chủ đề để trình các cấp quản lý phê duyệt; hoặc “từ trên xuống” nghĩa là các cấp quản lý, trong một số trường hợp cụ thể là các lãnh đạo KTNN quyết định chủ đề kiểm toán và các kiểm toán viên hay các đơn vị không tham gia vào quá trình này; hoặc cũng có thể kết hợp cả hai cách này.

Kinh nghiệm lựa chọn chủ đề KTHĐ từ các chuyên gia quốc tế

Các chuyên gia tại Quỹ Kiểm toán toàn diện Canada (Canadian Comprehensive Auditing Foundation - CCAF) và cơ quan Tổng kiểm toán Canađa (Office of Auditor General of Canada - OAG Canada) cho biết, trên kết quả nghiên cứu thông lệ thực hành tại 15 cơ quan kiểm toán tối cao thuộc lãnh thổ Canada, Australia và Vương quốc Anh, quy trình lựa chọn chủ đề KTHĐ và lập kế hoạch chiến lược KTHĐ bao gồm bốn giai đoạn với các nhiệm vụ cụ thể. 

Một là, thiết lập các định hướng chung: hiểu các yêu cầu; xác định các mục tiêu chung của cơ quan kiểm toán; xác định các tiêu chí lựa chọn; thiết lập phạm vi của kế hoạch.

Hai là, xác định các chủ đề kiểm toán tiềm năng: xác định cơ sở cho việc lựa chọn chủ đề kiểm toán; xác định trách nhiệm và thời gian; xác định các thông tin cần thiết; đưa ra các đề xuất về chủ đề kiểm toán. 

Ba là, lựa chọn chủ đề kiểm toán và xây dựng kế hoạch chiến lược: phân tích lựa chọn cuộc kiểm toán từ các đề xuất chủ đề kiểm toán; xây dựng kế hoạch chiến lược.

Bốn là, triển khai kế hoạch: tuyên truyền, phổ biến kế hoạch trong nội bộ và ra bên ngoài; triển khai, giám sát và điều chỉnh kế hoạch; báo cáo về kết quả thực hiện và tác động. 

Tương ứng với bốn giai đoạn này, các chuyên gia đã thiết lập hệ thống gồm 44 câu hỏi, trong đó mỗi câu hỏi đều được các chuyên gia phân tích và đưa ra nhiều lựa chọn khác nhau dựa trên kết quả nghiên cứu thông lệ thực hành. Việc nghiên cứu các câu hỏi thiết kế và kinh nghiệm lựa chọn chủ đề kiểm toán cũng như lập kế hoạch chiến lược tại các cơ quan kiểm toán tối cao cho thấy, quá trình lựa chọn chủ đề KTHĐ và lập kế hoạch chiến lược KTHĐ của KTNN cần chú trọng các điểm sau:

Thứ nhất, phải thiết lập bổ sung các mục tiêu cụ thể cho KTHĐ, như số lượng các cuộc KTHĐ cần thực hiện trong giai đoạn kế hoạch, tỷ lệ thực hiện kiến nghị kiểm toán, mức độ quan tâm của Quốc hội, các ủy ban của Quốc hội và phương tiện thông tin đại chúng đối với kết quả KTHĐ... 

Thứ hai, xác định các lĩnh vực kiểm toán trọng tâm cho giai đoạn kế hoạch, trong đó cần đẩy mạnh việc tìm kiếm, tiếp nhận thông tin, mối quan tâm của các bên liên quan chính từ bên ngoài như: Quốc hội, các bộ, ngành, tổ chức nghiên cứu, tổ chức tài trợ... 

Thứ ba, xây dựng một quy trình lựa chọn chủ đề kiểm toán có tính hệ thống, nhất quán và minh bạch dựa trên các tiêu chí lựa chọn cụ thể, đồng thời quá trình lựa chọn được thực hiện bởi cả hai phương pháp là trên xuống và dưới lên.

Thứ tư, kế hoạch chiến lược nên được lập cho khoảng thời gian 03 năm và được xem xét, cập nhật hằng năm để xây dựng kế hoạch chiến lược cho 03 năm tiếp theo bằng hình thức cuốn chiếu nhằm kịp thời đáp ứng với các thay đổi, các vấn đề, rủi ro quan trọng mới phát sinh. 

Với điều kiện nguồn lực có hạn, trong một giai đoạn nhất định KTNN không thể kiểm toán tất cả các lĩnh vực, hoạt động, đơn vị có liên quan đến việc quản lý, sử dụng tài chính, tài sản công. Việc áp dụng Chuẩn mực KTNN về KTHĐ cần tiến tới xây dựng, tổ chức thực hiện được một quy trình lựa chọn chủ đề KTHĐ, lập kế hoạch chiến lược một cách hệ thống, dựa trên các tiêu chí lựa chọn cụ thể, sử dụng nguồn thông tin đa dạng, cập nhật và cân nhắc đến mối quan tâm của Quốc hội, các cơ quan Chính phủ và công chúng. Quy trình này sẽ giúp KTNN lựa chọn được các chủ đề KTHĐ tốt, mang lại nhiều giá trị gia tăng nhất, hiện thực hóa tầm nhìn chiến lược của KTNN trong trung hạn và dài hạn. Điều đó cũng đồng nghĩa với việc KTNN thể hiện được tính chuyên nghiệp trong hoạt động của mình, nâng cao tính minh bạch và trách nhiệm giải trình đối với các nguồn lực do KTNN sử dụng.